Podcień w tradycyjnym budownictwie Krajny

Dawniej dom w zagrodzie chłopskiej stanowił nie tylko miejsce zamieszkania, wypoczynku i pracy, lecz również był powodem do dumy gospodarza, a tym samym stanowił oznakę pozycji społecznej właściciela.

Niegdyś w Wielkopolsce, na Kujawach i Pomorzu Gdańskim budownictwo podcieniowe występowało powszechnie, natomiast w pasie nadnoteckim istniało najwięcej tego typu chałup. Na Krajnie ten rodzaj budownictwa pojawił się już u schyłku XVI wieku. Podcienie, zwane „wystawą”, zdobiły domy mieszkańców wsi, będących w  lepszym położeniu materialnym aniżeli chłopi. Ponadto podcienie stanowiły także element zdobniczy karczm czy plebanii wiejskich.

Na wsi „wystawy” były wyrazem prestiżu właściciela, dawniej jednak pełniły funkcje miejsc pracy bądź wypoczynku. W zagrodzie chałupy z  podcieniem lokowano szczytem do drogi. Z reguły rzemieślnicy posiadali głębsze „wystawy”, które ułatwiły im wykonywanie prac rzemieślniczych i gospodarczych. Później zaś głębokość podcieni zaczęto redukować i zmienił się ich charakter. Zaczęły pojawiać się tam ławki, na których mogli wypocząć starsi gospodarze. Ponadto „wystawy” stanowiły swoiste przejście z życia ulicy do wnętrza chałupy chłopskiej. Podcienie stwarzały wrażenie miejsc przytulnych, w których chętnie przebywa się.

Cieśla, który budował dom, starał się, aby „wystawy” miały zdobniczą formę. Przywiązywał wagę do harmonii, dbając o detale przy tworzeniu takich elementów konstrukcyjnych, jak słupy, belki czy zastrzały. Te elementy niejednokrotnie przybierały wyszukane kształty, a niekiedy ozdabiano je snycerką. Chałupa z Dźwierszna Wielkiego z początku XIX w. translokowana do Muzeum Kultury Ludowej w Osieku nad Notecią jest przykładem tradycyjnego budownictwa podcieniowego, występującego w centralnej i południowej części Krajny. „Wystawa” wsparta jest na czterech profilowanych słupach, wzmocniona skośnymi wspornikami w kształcie mieczy. Płytszy, około 1,5 m podcień w tej chałupie, nie stanowił już miejsca pracy, tylko pełnił funkcję reprezentacyjną i stawiano na nim ławkę wypoczynkową dla gospodarzy.

Na mocy zarządzenia władz pruskich z 1797 r. zakazano budowania chałup wąskofrontowych, zwróconych szczytem do drogi, natomiast obowiązującym wzorcem budownictwa mieszkalnego stały się domostwa szerokofrontowe, w których to wejście znajdowało się na przedzie ściany frontowej, gdzie budynek był ustawiony kalenicowo do wiejskiej drogi.

Ponadto podcień zaczął stopniowo zanikać w momencie rozrostu zindywidualizowanej gospodarki pouwłaszczeniowej. Wówczas w izbach zaczęło przybywać mebli i sprzętów gospodarczych, dlatego wzrosła potrzeba posiadania większych pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych, w związku z tym likwidowano „wystawy”. Poza tym zmienił się materiał budowlany, który wykorzystywano do wznoszenia chałup. Drewno zaczęto zastępować gliną, a w późniejszym czasie cegłą.

Innym zaś powodem rezygnacji z podcienia był proces przejmowania gospodarstwa przez młode pokolenie, a pomysłodawczynią nowych rozwiązań była z reguły małżonka nowo obranego gospodarza. Na początku XIX w. na Krajnie pojawiały się jeszcze chałupy z narożnym, jednosłupowym podcieniem, który zwykło nazywać się „przyłapem” bądź „lobą” (od niemieckiego słowa die Laube, oznaczającego altanę). Przykładem tego typu budownictwa jest chałupa z Głubczyna z przełomu XVIII/XIX w. przeniesiona do skansenu w Osieku nad Notecią. Z kolei w latach 40. XIX w. pojawił się w chałupach szerokofrontowych podcień wnękowy, wytworzony w wyniku cofnięcia poza lico ściany wejścia do sieni.

Do tradycji budownictwa podcieniowego powrócono natomiast w latach 30. XX w., a ilustrację tego typu chałup stanowiły drewniane „poniatówki”. W Muzeum Kultury Ludowej w Osieku - w zagrodzie z Czajcza - został zaprezentowany przykład tego typu chałupy z narożnym „przyłapem”.

Na podstawie:

S. Błaszczyk, Plastyka, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, red. J. Burszta, t.1, Poznań 1960, s. 570-572.

S. Klein - Wrońska, Tadeusz Sadkowski, Gusta nie podlegają krytyce? Tradycyjna zabudowa wsi pomorskiej a „estetyczne” wizje współczesnych inwestorów, „Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów Na Wolnym Powietrzu W Polsce”, 2012, nr 13, s. 145-147.

R. Skiba, Kultura ludowa pogranicza Krajny i Pałuk do początku XX wieku – wybrane zagadnienia, [w:] Na pograniczu Krajny i Pałuk. Dzieje powiatu nakielskiego, red. S. Łaniecki, Toruń 2020 s. 610-612.

(opr. J. Medycka)