Rzeźby Jana Topora - zapomnianego twórcy ludowego z Wyrzyska

(31.08. - 27.10.2023 r.)

Jan Topór urodził się w 1907 r. w Bańsku (pow. Nowy Targ), ale od lat 30-tych XX w. mieszkał z rodziną na Krajnie. Zdolności rzeźbiarskie przejawiał już od dzieciństwa. W 1938 r. ożenił się z Zofią Myszką i zamieszkał w Liszkowie. W listopadzie 1939 r. został aresztowany i osadzony w obozie w Górce Klasztornej. Stał się jedynym ocalałym świadkiem zbrodni - dokonanej przez członków łobżenickiego Selbstschutzu na czele z Harrym Schulzem – na osadzonej w obozie ludności Polaków i Żydów. Niemcy ocalili go ze względu na jego rzeźbiarskie zdolności, mając nadzieję, że będzie im rzeźbił pruskie orły ze swastykami hitlerowskimi. Po półrocznym pobycie w więzieniu w Wyrzysku i Górce Klasztornej trafił do Dachau. Traumatyczne wydarzenia wojny odcisnęły piętno na jego twórczości. Wyrzeźbił m. in. scenę bestialskiego mordu dokonanego na Annie Jaworskiej w Górce Klasztornej. Tą wielopostaciową rzeźbę uznaje się za bardzo realistyczną; tak, że ktokolwiek znał i widział przedstawionych na niej zbrodniarzy, rozpoznawał ich jak z fotografii.  Po wojnie jego zeznania przed sądem dały obraz wydarzeń zbrodni dokonanych w Górce Klasztornej i doprowadziły do skazania Harrego Schulza.

Jan Topór działał w Stowarzyszeniu Twórców Ludowych. Oblicza się, że jest autorem ok. 2 tysięcy rzeźb. Są to przeważnie dzieła o tematyce religijnej. Zmarł w styczniu 1967 r. i pochowany został na cmentarzu parafialnym w Wyrzysku.

Na podstawie:

ks. Z. Kruża MSF, Swastyka nad Górką Klasztorną, 1987

ks. A. Przyborski, Krajanie, Osiek n. Notecią 2018